Η μάχη του 48 π.Χ. μεταξύ Καίσαρα και Πομπηϊου στη Φαρσαλινή πεδιάδα
Τα γεγονότα, στα οποία θα αναφερθούμε, διαδραματίστηκαν στη διάρκεια του 2ου εμφυλίου πολέμου της Ρώμης. Ενός πολέμου στον οποίο, κυρίως αντίπαλοι υπήρξαν δύο μεγάλοι πολιτικοί και στρατιωτικοί άνδρες, ο Ιούλιος Καίσαρας και ο Γναίος Πομπήιος ο Μέγας. Δραματικές μορφές της ιστορίας της Ρώμης οι δύο μεγάλοι στρατηλάτες, είχαν να επιδείξουν, μέχρι τότε, αμέτρητες νίκες στους πολέμους, από τις ακτές του Ατλαντικού μέχρι τα βουνά του Καυκάσου. Ο μεν Καίσαρας κατενίκησε τις γερμανικές φυλές του Ρήνου, τους Γαλάτες και τους βρετανούς, καθιστώντας τους φόρους υποτελείς στη Ρώμη, ο δε Πομπήιος ξεκαθάρισε τις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας, από εχθρικές επιδρομές, κατατροπώνοντας τον Μιθριδάτη του Πόντου, τον Τιγράνη της Αρμενίας και καταναυμάχησε 1.3000 πειρατικά πλοία, στις ακτές της Κιλικίας.
Το 60 π.Χ. σ Καίσαρας, ο Πομπήιος και ο Κράσσος ίδρυσαν την πρώτη τριανδρία και διαμοίρασαν την επικράτεια. παίρνοντας ο Καίσαρας την Γαλατία, ο Πομπήιος την Ιβηρία και ο Κράσσος την Συρία. Προηγήθηκε, βέβαια, όλων αυτών, η ρήξη με τη Σύγκλητο, η οποία δεν επέτρεψε στον Κράσσο να τελέσει θρίαμβο στη Ρώμη, μετά την καταστολή της εξέγερσης των δούλων, υπό τον Σπάρτακο. Οι τρεις άνδρες είναι πλέον οι κυριάρχοι της αυτοκρατορίας, αφού κατέστειλαν τις εξουσίες της Συγκλήτου. Συγχρόνως μεταξύ του Καίσαρα και του Πομπήιου έχει συναφθεί και συγγενικός δεσμός, με το γάμο του δεύτερου με την Ιουλία, κόρη του πρώτου.
Το 53 π.Χ. συμβαίνει ο θάνατος του Κράσσου, στη διάρκεια του πολέμου με τους Πάρθους στη Συρία. Στο μεταξύ έχει πεθάνει και η Ιουλία, σύζυγος του Πομπήιου και κόρη του Καίσαρα και ο Πομπήιος παντρεύεται την Κορνηλία, κόρη του Σκιπίωνα (από την μεγάλη οικογένεια των Σκιπιώνων). Έτσι αρχίζει μια αντιζηλία μεταξύ των δύο μεγάλων ανδρών, που έχει σαν αποτέλεσμα, το πολιτικό τους διαζύγιο. Ο Πομπήιος προσεταιρίζεται τους αριστοκρατικούς, των οποίων υπήρξε και παλαιότερα αρχηγός, μετά το θάνατο του Σύλλα. Το 52 π.Χ. εκλέγεται απ’ αυτούς, ύπατος χωρίς συνάρχοντες και παρασύρεται σε πολιτικά σφάλματα, που καταλήγουν σε οριστική ρήξη με τον Καίσαρα και εμφύλιο πόλεμο το 49 π.Χ. (2ος εμφύλιος πόλεμος της Ρώμης). Το ίδιο έτος ο Καίσαρας διαβαίνει τον Ρουβικώνα ποταμό, με την ιστορική φράση «Ο κύβος ερρίφθη» και βαδίζει εναντίον της Ρώμης. Ο Πομπήιος περνάει την Ιλλυρία και Ήπειρο, όπου επί ένα χρόνο ανασυγκροτεί στρατό. Ο Καίσαρας στο μεταξύ συντρίβει τους οπαδούς του Πομπήιου στην Ιταλία και την Ιβηρία και διεκπεραιώνεται στην Ιλλυρία.
0ι πρώτες πολεμικές συγκρούσεις, κοντά στο Δυρράχιο, ήταν υπέρ του Πομπήιου, όπως επίσης και οι συγκρούσεις στη βόρεια Αφρική μεταξύ των οπαδών τους. Μετά από αυτά τα πρώτα γεγονότα, οι δύο στρατοί περνούν στη Θεσσαλία, το 48π.Χ. όπου θα λάβει χώρα η τελευταία μάχη, μεταξύ των δύο μεγάλων αντιπάλων, στην οποία θα συντριβεί ο Πομπήιος και η απέραντη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία θα γνωρίσει, πλέον, έναν και μοναδικό κυρίαρχο, τον Ιούλιο Καίσαρα.
Ο Καίσαρας αφού διάβηκε την Πίνδο και μπήκε στη Θεσσαλική πεδιάδα, από τα στενά της Πύλης, κατέλαβε τους Γόμφους, μετά από κάποια αντίσταση των υπερασπιστών τους. Εκεί ξεκούρασε τον στρατό του και ιάθηκαν οι λεγεωνάριοι από κάποια λοιμώδη νόσο, που ενδημούσε στις τάξεις τους. Ακολούθως κατέλαβε τη Μητρόπολη, στη δυτική Θεσσαλία και στράφηκε προς τα Φαρσάλια Πεδία. ‘Οπως ο ίδιος ο Καίσαρας αφηγείται, στο έργο του Bellum Civile, μετά την κατάληψη της Μητρόπολης, όλες οι πόλεις-κράτη της Θεσσαλίας, εκτός από τη Λάρισα, τάχτηκαν με το μέρος του.’Eτσι o Καίσαρας εισέρχεται στα Φαρσάλια πεδία και στρατοπεδεύει σε κάποια κατάλληλη τοπο0εσία, περιμένοντας τον Πομπήιο για την τελική αναμέτρηση. Επίσης, εδώ ο Καίσαρας αναμένει τον στρατηγό του Gornificious με δύο λεγεώνες από την Ιλλυρία, και τον Galenυs με 1 1/2 λεγεώνες από την Αττική.
Μερικές μέρες αργότερα, ο Πομπήιος πέρασε το στρατό του, στα νότια της Λάρισας και συνάντησε τον πεθερό του Σκιπίωνα, που κρατούσε την πόλη, με σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις. Ακολούθως, έρχεται προς συνάντηση ταυ Καίσαρα και μπαίνει κι αυτός στην κοιλάδα του Ενιπέα. Οι δύο στρατοί βρίσκονταν στρατοπεδευμένοι, σε απόσταση 3 μιλίων μεταξύ τους.
Μάταια όμως, ο Καίσαρας ετοιμάστηκε για μάχη. Ο Πομπήιος μετακινούσε τις γραμμές του, στους πρόποδες του βουνού, σε τέτοια θέση, του ακόμη και ο Καίσαρας δεν τολμούσε, να επιτεθεί. Σε απάντηση, ο Καίσαρας ετοιμάστηκε να αποσυρθεί και να υιοθετήσει καινούργια τακτική, ταχείας κίνησης. Μ’ αυτή την τακτική: 1) Θα εξασφάλιζε σιτηρά για τις προμήθειές του, από τη Σκοτούσα, 2) Θα παρέσυρε τον Πομπήιο σε θέση, όπου θα ήταν υποχρεωμένος να πολεμήσει και 3) θα εφορμούσε, ξαφνικά, στις επικοινωνίες και εφοδιοπομπές του Πομπήιου με τη Λάρισα.
Όμως το πρωί της μέρας, κατά την οποία ο Καίσαρας διέλυσε το στρατόπεδο του και σκόπευε να κινηθεί προς τη Σκοτούσα, ο στρατός του Πομπήιου απομακρύνθηκε από το δικό του στρατόπεδο, σε πολεμική παράταξη, οπότε ήταν δυνατόν να λάβει χώρα μια μάχη. Οι θερμόαιμοι αξιωματικοί του Πομπήιου και η αυτοπεποίθηση του Καίσαρα, συντέλεσαν, ώστε η μεγάλη αναμέτρηση να γίνει τη μέρα εκείνη: 9η Αυγούστου 48 π.Χ.
Ο στρατός του Καίσαρα αποτελείται από 22.000 πεζούς και 1.000 ιππείς, ενώ του Πομπήιου κατά πολύ μεγαλύτερος, αποτελείται από 45.000 πεζούς και 7.000 ιππεϊς. ‘Όμως οι λεγεωνάριοι του Καίσαρα είναι πιο εμπειροπόλεμοι και τρέφουν μεγάλη αφοσίωση στον αρχηγό τους, με τον οποίο κατάφεραν τόσες νίκες στη Δύση και από τον οποίο αμείφθηκαν πλουσιοπάροχα, άπειρες φορές, από τα λάφυρα του πολέμου. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι ο Καίσαρας έχαιρε μεγάλης εκτίμησης, μεταξύ των λαϊκών μαζών της Ρώμης, ον και ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, της μεγάλης Ιουλίας γενιάς. Βέβαια, αυτό το πέτυχε, ξοδεύοντας σε νεαρή ηλικία, όλη του την περιουσία. Από την αντίπαλη πλευρά, ο Πομπήιος, διαθέτει έναν ογκώδη στρατό, από τις λεγεώνες της Ανατολής, χωρίς ιδιαίτερη συνοχή και με υπερφίαλους στρατηγούς επικεφαλής των τάξεων του. ‘Ετσι κι αυτή ακόμη, η στρατιωτική ευφυΐα του Πομπήιου, δεν θα κατορθώσει να τον σώσει από την επερχόμενη καταστροφή.
Ας παρακολουθήσουμε όμως, την περιγραφή της μάχης από τον ίδιο τον Ιούλιο Καίσαρα (Bellum Civile). Η δεξιά πτέρυγα του Πομπήιου ακούμπησε σ’ ένα ποτάμι με δύσκολες όχθες. Το ιππικό του, οι τοξότες και οι σφενδονιστές, είχαν συγκεντρωθεί αριστερά. Για να τούς αντιμετωπίσει Ω Καίσαρας, τοποθέτησε το πιο εκλεκτό του ιππικό τμήμα στα δεξιά. Η αριστερή πτέρυγα παρέμεινε δίπλα στο ποτάμι, αποτελούμενη κυρίως από τους πεζούς.
Στην αρχή το ιππικό του Πομπήιου, οδήγησε τους αντιπάλους σε οπισθοχώρηση και απείλησε να περικυκλώσει το δεξιό κέρας της παράταξης του Καίσαρα. ‘Όμως, μισή περίπου λεγεώνα, οδηγούμενή από τον ίδιο τον Καίσαρα, σαν εφεδρική γραμμή, σύμφωνα με το αρχικά σχέδιο, ρίχτηκαν με ορμή πάνω στο ιππικό του Πομπήιου, το οποίο νικήθηκε και τράπηκε σε φυγή «μέσα από μερικά πολύ ψηλά βουνά». Ακολούθως ο Καίσαρας αποδεκάτισε τους ελαφρά οπλισμένους στρατιώτες και έτρεψε σε άτακτη οπισθοχώρηση τους λεγεωνάριους του Πομπήιου, οι οποίοι αφού πέρασαν το στρατόπεδά τους και αντιστάθηκαν για λίγα εκεί, τράπηκαν σε φυγή «μέσα σε μερικά πολύ ψηλά βουνά, κοντά σ’ αυτό, με κατεύθυνση τη Λάρισα». Ο ίδιος ο Πομπήιος έφυγε από την πίσω πύλη του στρατοπέδου του, με το άλογό του, για τη Λάρισα. Ο Καίσαρας στη συνέχεια άρχισε να περικυκλώνει το βουνά, στα οποίο είχαν καταφύγει τόση το ιππικό, όση και τα απομεινάρια των λεγεώνων του αντιπάλου του. Οι νικημένοι, μη βρίσκοντας νερά στη βουνό, έφυγαν εγκαίρως κατά μήκος των κορυφογραμμών προς τη Λάρισα. Μάταιο όμως. «Από έναν πιο άνετο δρόμο με 6 μίλια μήκος, τους πρόλαβε ο Καίσαρας και τους παγίδευσε πάνω σε κάποιο λόφο, με ένα ποτάμι στα ριζά του. Αποκομμένοι από το νερά από ένα όχθωμα, που σήκωσαν έγκαιρα οι στρατιώτες του Καίσαρα, παραδό0ηκαν την αυγή της ερχομένης μέρας και κατέβηκαν στην πεδιάδα. Έτσι η μεγάλη αναμέτρηση έληξε σε συντριβή του στρατού του Πομπήιου και υπήρξαν σύμφωνα με διάφορες πηγές: 15.000 νεκροί και 24.000 αιχμάλωτοι. Ο Καίσαρας αφού ξεκούρασε για λίγο το στρατό του, την ίδια μέρα μπήκε στη Λάρισα».
Όμως όσο γραφική, σύντομη και σαφής κι αν είναι η αφήγηση του Καίσαρα, είναι εκπληκτική να ανακαλύπτει κανείς, ότι σύμφωνα μ’ αυτήν, η μάχη θα μπορούσε να έχει σχεδόν δοθεί παντού, ανάμεσα στη Μητρόπολη της Θεσσαλιώτιδος και στη Λάρισα. Άλλωστε ο Καίσαρας την αναφέρει σαν «Μάχη της Θεσσαλίας». Βέβαια υπάρχει και η συμπληρωματική μαρτυρία άλλων αρχαίων συγγραφέων, όμως παρ’ όλα αυτά προτάθηκαν περίπου δώδεκα πιθανά πεδία μάχης, εδώ και δύο αιώνες σε μια περιοχή με διαστάσεις 40111 μίλια, περίπου.
Ας προχωρήσουμε σ’ αυτήν την συμπληρωματική μαρτυρία. Πρώτα μολονότι η μάχη ονομάζεται γενικά «Μάχη της Φαρσάλου» υπάρχουν τέσσερις συγγραφείς: 1) ο συγγραφέας του Bellum Alexandrinum, 2) ο Frontiηus, 3) ο Ευτρόπιος και 4) ο Orusiυs, οι οποίοι την τοποθετούν σαφέστατα στην Παλαιοφάρσαλο. Ο Πλούταρχος προσθέτει τις ακόλουθες καθοριστικές λεπτομέρειες: «Η μάχη έγινε κοντά στη Φάρσαλο. αφού οι δυο στρατοί είχαν στρατοπεδεύσει στα Φαρσάλια πεδία. Τα στρατόπεδο του Πομπήιου ήταν κοντά σε ελώδη περιοχή. Ο Βρούτος (ένας από τους στρατηγούς του) δραπέτευσε απ’ αυτό από μια πύλη που οδηγούσε σε τοποθεσία γεμάτη καλάμια και νερά, απ’ όπου κατέφυγε νύχτα στη Λάρισα». Ο Frontinus δηλώνει ότι «ο Πομπήιος τοποθέτησε 600 ιππείς στα δεξιά του και στήριξε την πτέρυγα αυτή στον Ενιπέα», ενώ «ο Καίσαρας είχε το αριστερό του τμήμα προφυλαγμένο από έλη. Ο Lucanus επίσης κατονομάζει τον Ενιπέα και αναφέρει το έλος του. Ο Αππιανός μας πληροφορεί ότι ο Καίσαρας έφτασε στη Φάρσαλο και ότι η ράχη έγινε ανάμεσα στη Φάρσαλα και στον ποταμό Ενιπέα. Ο Πολύαινος στα βιβλίο του «Στρατηγήματα» έγραψε: «Καίσαρ Πομπηϊω παρετάσσετο περί Φάρσαλον» και «Καίσαρ εν Φαρσάλω Πομπήιον ενίκησεν».
Βέβαια, όλες αυτές οι αρχαίες μαρτυρίες δεν λύνουν το πρόβλημα του εντοπισμού του πεδίου της μάχης. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες από ιστορικούς, τις κυριότερες από τις οποίες, θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε, χρησιμοποιώντας μερικές εκφράσεις – κλειδιά, που είναι: 1) Παλαιοφάρσαλος, 2) το στρατόπεδο του Πομπήιου, 3) το στρατόπεδο του Καίσαρα, 4) το μέτωπο της μάχης, 5) το άνυδρο βουνό, 6) ο λόφος της συνθηκολόγησης.
Πριν προχωρήσουμε στις απόψεις αυτές όμως Θα πρέπει να αναφέρουμε και την θεωρία ταυ εντοπισμού του πεδίου της μάχης περί τη Μητρόπολη της δυτικής Θεσσαλίας. Στηρίζεται κυρίως στο ότι ο Καίσαρας δεν αναφέρει την πορεία του, πέρα από τη Μητρόπολη. Την άποψη αυτή υποστήριζε κυρίως ο στρατηγός Δούσμανης. Όμως δεν θα περίμενε κανείς από έναν στρατηγό του ύψους του Πομπήιου, να εισχωρήαει τόσο βαθειά στο εσωτερικό της Θεσσαλίας, μακριά από την φιλική του Λάρισα και τις θαλάσσιες συγκοινωνίες, τις οποίες ελέγχει απόλυτα σ’ όλη την Ανατολή. Πέρα απ’ αυτά, το έδαφος γύρω από την Μητρόπολη ήταν ακατάλληλο για πεδία μάχης, γιατί υπήρχαν δάση – έλη και μερικοί δύσβατοι λόφοι.
Ερχόμαστε τώρα στις θεωρίες για εντοπισμό του πεδίου της μάχης, στην Φαρσαλινή πεδιάδα, σύμφωνα με τις οποίες όμως, αυτό ταλαντεύεται ανατολικά βόρεια και δυτικά γύρω από την Φάρσαλο. (Στα νότια υπάρχουν αρκετά ψηλά βουνά). Ας σταθούμε, ιδιαίτερα, στον εντοπισμό της Παλαιοφαρσάλου, γιατί είναι σημαντική, για την παρακάτω ανάλυση. Έτσι, ενώ γνωρίζουμε ότι η μάχη ονομάζεται γενικώς «Μάχη της Φαρσάλου», υπάρχουν μερικοί συγγραφείς, όπως προαναφέραμε που την τοποθετούν, στην Παλαιοφάρσαλο. Παίρνοντας υπόψιν άτι η νέα πόλη Φάρσαλος, ήταν διάσημη, ενώ η παλαιά άσημη, συμπεραίνουμε ότι η μάχη έγινε κοντά στην παλαιά πόλη παρά στη νέα, γιατί διαφορετικά, η παλαιά πόλη, δεν θα αναφερόταν καθόλου. (Σαν παρόμοια περίπτωση αξίζει να αναφερθεί, ότι μια μεγάλη νίκη του Μ. Αλεξάνδρου, έχει το όνομα τον χωριού Γαυγάμηλα και της πόλης Άβδηρα). Ο Στράβωνας αναφέρει ότι η Παλαιοφάρσαλος αποτελούσε το δυτικό άκρο της χώρας, που ο ‘Όμηρος αναφέρει σαν Ελλάδα, ενώ το ανατολικό της είναι οι Φθιώτιδες Θήβας. Επίσης, ότι κοντά στην Παλαιοφάρσαλο και στη νέα Φάρσαλα υπήρχε περιοχή, του καλούνταν Θετίδειο, οπότε έμμεσα συμπεραίνεται ότι η χώρα αυτή αποτελούσε κομμάτι της επικρατείας του Αχιλλέα. ‘Ολοι σχεδόν οι ιστορικοί τοποθετούν το Θετίδειο στην περιοχή του Άνω Δασόλοφου με δύο πιθανές εντοπίσεις: α) 1.800 μ. περίπου νοτιοανατολικά του χωριού και β) περί τα 1.500 μ. περίπου βόρεια απ’αυτό. ‘Όσον αφορά την Παλαιοφάρσαλο, μερικοί την εντοπίζουν στην περιοχή του Κάτω Δασόλοφοιι, άλλοι στην περιοχή της Αμπελιάς και άλλοι στο λόφο Χτούρι κοντά στο χωριό Υπέρεια, στο μέσο εύφορης πεδιάδας, σε στρατηγικό σημείο κοντά στο δρόμο, που συνδέει τη Λάρισα και τον Κρανώνα, με τους Θαυμακούς (σημερινό Δομοκό). Επίσης υπάρχει και η άποψη ότι η Παλαιοφάρσαλος, ήταν η ακρόπολη της νέας Φαρσάλου.
Θα περιγράψουμε τώρα, τις σημαντικότερες θεωρίες για τον εντοπισμό του πεδίου της μάχης και στηριζόμενοι στα προαναφερθέντα στοιχεία θα εξακριβώσουμε τα κύρια μειονεκτήματά τους.
Α)Η θεωρία του Άγγλου αξιωματικού Leake. Σ’ αυτήν προτείνονται:
1) Παλαιοφάρσαλος: η ακρόπολη της νέας Φαρσάλου.
2)Στρατόπεδο του Πομπήιου: ο λόφος Κριντηρί, στα ανατολικά της Φαρσάλου.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΕΡΙΣΤΟΥΔΗΣ
